Thân Thuộc Họ Ngoại ( Ngoại Thích )

Họ Ngoại là họ bên mẹ, bên bà, bà Cụ, bà Kỵ về phía mẹ. Có sự phân biệt nội ngoại ngay ở cách xưng hô tỉ như em của cha thì xưng là chú hay cô ( có nơi xưng là o ), còn nếu là bên mẹ thì xưng cậu dì. Tuy nhiên sự xưng hô không đồng nhất giữa các địa phương, tùy theo người ta muốn đặt nặng sự phân biệt trưởng ấu hay nội ngoại. Tại miền Trung chẳng hạn, các anh hay em của mẹ đều gọi là cậu; chỉ có anh của cha mới kêu bằng bác. Ngoài ra, khi các thân thuộc phái nữ bên nội như chị em của cha khi lập gia đình thì con cháu của họ được coi là con cháu họ ngoại để phân biệt con cháu của anh em trai gọi là con cháu họ nội. Song khi truy cập dòng họ lại về phía cha ( bên nội ).

Ngày nay, sự phân biệt nội ngoại hầu như không còn ảnh hưởng nhiều trong mối tương quan họ hàng, và đơn giản chỉ là họ hàng bên cha bên mẹ, chẳng còn ai phân chia bên trọng bên khinh nữa, mà họ cha họ mẹ đều như nhau cả, đôi khi tình cảm mẹ con, bà ngoại với cháu còn đậm đà hơn cả bên nội nữa.

Thân Thuộc Bên Vợ

Ngoài hai họ bên cha và mẹ, còn có một liên hệ họ hàng qua người phối ngẩu của mình nữa, gọi nôm na là họ hàng bên vợ. Theo quan niệm " con dâu rể khách " của người Việt xưa, một người đàn bà đi lấy chồng, được coi là con cái trong nhà chồng. Do đó, có những nghề nghiệp " gia truyền " chỉ truyền dậy cho con dâu chớ không truyền cho con gái. Ngày nay, do ảnh hưởng của quan niệm dân luật Tây phương, người ta thường gọi chung là " nhân thuộc " ( in-law ), tức là họ hàng do hôn nhân ( luật định ) mà có.

Dù cổ luật không quy định khắt khe mối liên hệ này, nhưng theo truyến thống " vợ chồng tứ thân phụ mẫu ", người con rể tuy mang danh " khách " mà không hề coi nhẹ các mối liên hệ họ hàng bên vợ bao giờ, từ việc tôn trọng tôn thuộc đến chăm lo chu toàn bổn phận với anh chị em. Điều này thiết tưởng được minh chứng khá rõ ràng trong cuộc sống thường nhật của mọi nhà.

Dù là thân thuộc bên họ nội hay ngoại, thì cách tính họ của người mình theo y như cách của người Trung Hoa - gọi là các thân thuộc theo hệ thống cửu tộc, nói khác đi, là tính họ hàng theo chín đời. Nếu lấy từ chính mình ( tự kỷ thân ), thì tính lên 4 đời trước, hay là những Tôn Thuộc ( bậc trên ) :

1) Kỵ ( Cao tổ phụ mẫu )

2) Cụ ( Tằng tổ phụ mẫu )

3) Ông Bà ( Tổ phụ mẫu )

4) Cha mẹ ( Phụ mẫu )

5) Từ mình tính xuống 4 đời - gọi là hàng con cháu, hay ty thuộc.

6) Con ( Tử )

7) Cháu ( Tôn )

8) Chắt ( Tằng tôn )

9) Chút ( Huyền tôn )

Như vậy, đời của mình ( Ngộ ) gọi là đời thứ 5 - Viết chữ Ngũ thêm bộ Khẩu - ở chính giữ hệ thống cửu tộc, phân chia hai bậc trên dưới - tôn Thuộc / ty thuộc.

Trên cao tổ, gọi chung là thủy tổ hay tiên tổ ; Dưới huyền tôn, gọi chung là viễn tôn hay nhĩ tôn.

Trên nguyên tắc, ngoài 5 đời sẽ không còn bổn phận, nghĩa vụ thân thuộc nữa, tỉ như không phải thờ cúng riêng các bậc trên cao tổ nữa, mà chỉ thờ chung các bậc gọi là tiên tổ mà thôi. Người xưa thường nói tới câu Ngũ Đại Mai Thần Chủ, nghĩa là sau 5 đời, sẽ thỉnh bài vị ( thần chủ ) đời trên cao tổ để mai táng - không để bài vị riêng trên bàn thờ tổ tiên nữa. Trong cổ luật cũng quy định tỉ mỉ việc tang chế đủ 5 đời. Tuy nhiên trong thực tế, dù quá 5 đời, người dân ta vẫn thường có thói quen thăm hỏi nhau để tỏ tình liên đới khi vui cũng như lúc buồn.

Ngưòi ta cũng thường phân biệt thân thuộc theo Trực Hệ là những thân thuộc do huyết thống mà có như cha con, cháu với ông nội... và các thân thuộc Bàng Hệ - có thể là đống tông cùng đội một họ và cùng thờ chung một ông tổ - cũng có thể là đồng tính, tuy chung một họ, nhưng không chung một ông tổ.

Nói tóm lại, quan niệm thân thuộc của ngưòi Việt Nam ta, bắt nguồn từ những thời kỳ cổ xưa, trải qua bao thời đại, đã trở thành một định chế tổ chức đại gia đình, tạo thành một xã hội Việt Nam có tôn ty trật tự chặt chẽ. Ngày nay, với điều kiện sinh hoạt trong môi trường mới, nhất là khi sinh sống tại các xã hội Âu Mỹ, ảnh hưởng của lối sống đại gia đình không còn thích hợp. Tuy nhiên dù sống ở đâu, mối liên hệ họ hàng của ngưòi Việt, dù không còn bị luật lệ quy định như ngày xưa, song vẫn luôn giữ được tinh thần tương thân tương ái, kính trên nhường dưới trong tình thân tộc. Nói chung là còn keo sơn gắn bó hơn hầu hết các sắc dân khác.

II Tộc Phả - Gia Phả ( Phổ )

Để danh tính dòng họ được lưu truyền qua các thế hệ sau mà không bị gián đoạn, thiếu sót hay quên lãng, người xưa thường có lệ chép thành một quyển tộc phả hay gia phả. Đúng ra, chữ "tộc" có nghĩa rộng hơn chữ "gia", song thường người ta vẫn dùng chung hai chữ gia phả hay tộc phả như nhau. Quyển tộc phả (gia phả) nổi tiếng "Khổng Tử thế gia phổ” được ghi vào cuốn sách kỷ lục Guinness sau khi được công nhận là cuốn gia phả dài nhất thế giới. Theo “Khổng Tử thế gia phổ”, tính đến nay tộc nhân của Khổng Tử đã có hậu duệ đời 82. Kể từ đời nhà Minh, trung bình cứ 30 năm tộc nhân của Khổng Tử tiến hành “tiểu tu” và 60 năm lại “đại tu” một lần. Và từ năm 1999 đến nay hậu duệ của Khổng Tử đã mở một cuộc chỉnh sửa lớn nhất trong lịch sử gia tộc để hoàn tất “Khổng Tử thế gia phổ”.

Trong quyển gia phả, cách ghi chép tuy không có luật lệ nào quy định, song thường là ghi chép tên các thân thuộc của tất cả các đời có thể biết được. Ghi họ, tên, ngày sinh ngày mất, mộ phần ở đâu, chức tước sự nghiệp nếu có. Với các bậc vị vọng, còn ghi cả tính tình cùng cách xử thế...Chính vì vậy, đôi khi qua các chi tiết ghi trong gia phả mà sau này, người ta biết được nhiều điều liên quan tới những biến cố lịch sử mà đôi khi chính sử thiếu sót hoặc không rõ nghĩa. Thông thường, người trưởng tộc hay người có nhiệm vụ, tùy nghi ghi chép những thay đổi trong dòng họ mình. Cứ khoảng 15 năm thì triệu tập thân tộc tu sửa; Đến 30 năm thì làm lại cho hợp với thế hệ mới theo quan niệm, một đời hay một " thế ( Chữ "thế" được viết bằng 3 chữ "thập" ) là 30 năm .

Cách chép cũng không bó buộc theo quy định nào, nhưng thường gồm 2 phần. Phần thứ nhất ghi những điều tổng quát trong sinh hoạt của dòng họ tỉ như cách thể hiện sự tưong thân tương ái, những trường hợp bị từ bỏ...Phần thứ hai là phần chính yếu, ghi chép tên tuổi thân tộc của các chi, ngành và thường kèm theo các biểu đồ chỉ dẫn hình tháp nhọn để dễ dàng hình dung cụ thể dòng họ.

Người phối ngẩu cũng được ghi chép đầy đủ như đã nói ở trên, lại ghi thêm phần xuất xứ gia cảnh. Và, sau cùng là các ghi chú đặc biệt như ai giữ phần hương hỏa, con nuôi, các con cháu hư hỏng bị từ...cũng đều được ghi chép trong gia phả.

Ông Vũ Ngọc Hải

Portland, OR 2016